Het digitale tijdperk: tijd voor het debat

Het digitale tijdperk is dat van big data, algoritmen en kunstmatige intelligentie. Het werk, het recht, de liefde, de organisatie van de stad, de gezondheid, het verbruik, niets ontsnapt eraan. In al die domeinen hebben gegevens en algoritmische berekeningen de ambitie om onze besluitvorming te vergemakkelijken en ons efficiënter te maken. De vermenigvuldiging van geconnecteerde toestellen en sensoren, draagbaarder en persoonlijker dan ooit, raakt alle aspecten van het dagelijkse leven. Kunstmatige intelligentie blijft de grenzen van het mogelijke verleggen, door automatisch en zelflerend meer en meer complexe handelingen uit te voeren, van medische diagnoses tot de organisatie van de productie of het autorijden.

De verhalen waarmee deze digitale golf gepaard gaat, zijn verankerd in een nieuwe belofte van vooruitgang en sociale harmonie. Ze bepleiten een economisch model dat op de benutting van gegevens gebaseerd is, ze beloven groei en individueel welzijn. Veel staten kiezen voor programma’s die de digitale infrastructuur bevorderen in domeinen als het onderwijs, de productie of de ruimtelijke ordening. Als contrapunt gaan stemmen op die het digitale enthousiasme ter discussie stellen. Zij waarschuwen voor de komst van een geautomatiseerde samenleving waarin de politiek geen rol meer heeft, voor nieuwe vormen van sociaal determinisme, voor een intensivering van het toezicht op de bevolking, voor een commercialisering van ons dagelijkse leven, voor het ontstaan van een mens die, opgejaagd door de onmiddellijkheid, zijn beoordelingsvermogen verliest.

Het huidige publieke debat is niet opgewassen tegen de omvang van de aangekondigde metamorfosen en disruptie. Te vaak wordt het digitale aangebracht als een gefragmenteerd gegeven dat uitsluitend uit een technologische of wetenschappelijk invalshoek wordt benaderd. Zijn politieke, sociaal-economische en ecologische dimensies worden verwaarloosd. Ook de ethische problematiek wordt vaak karikaturaal beperkt tot de bescherming van de persoonsgegevens. Te vaak komen alleen de technische experts of de industriereuzen aan het woord. Hun inbreng is belangrijk, maar als we een te enge visie willen vermijden, moeten we ook naar de burgers, de onderzoekers, de vakverenigingen en het middenveld luisteren.

De digitalisering wordt al te vaak voorgesteld als een golf waarop we moeten surfen om niet onder de internationale concurrentie of de economische druk te bezwijken. De veranderingen zijn reëel, maar deze voortdurende aandrang laat geen ruimte voor een volwaardig debat of voor een juiste inschatting van de uitdagingen. De politieke respons is in essentie reactief en slaagt er niet in die uitdagingen in een maatschappijbeeld of een gezamenlijk perspectief te vatten. En toch kan de techniek pas zinvol zijn voor de samenleving wanneer we het eens zijn over haar doel en haar gebruik.

Er is dus behoefte aan een gespierd publiek debat. Hoe? Door verlichte, kritische, afstandelijke ideeën aan bod te laten komen die aanzetten tot een individuele en collectieve denkoefening over de diverse uitdagingen van de digitalisering. Door een veelheid van stemmen, van denkbeelden, van voorstellen te verwelkomen over de manier waarop we het digitale zin kunnen geven en zijn plaats in onze samenleving kunnen bepalen. En vooral, door mee te werken aan de geboorte van een burgerschap dat de digitale maatschappij benadert als een politiek object waarvan de oriëntaties en de einddoelen het voorwerp zijn van een democratisch debat. “In welke digitale maatschappij willen wij leven?” dat is de vraag die op de agenda van de digitale transitie moet staan, om de mogelijkheden zo ruim mogelijk te houden.

Als bijdrage aan het publieke debat geeft de Vrijdaggroep tien onderzoekers met verschillende achtergronden het woord. Vanuit disciplines als de filosofie, het recht of de techniek peilen deze denkers over de digitale samenleving naar haar invloed op uiteenlopende domeinen zoals de economie, het onderwijs, de veiligheid, het recht of de politiek. Hun vaak onconventionele of tegendraadse visie zet aan tot denken en confrontatie, vanuit verschillende invalshoeken en over de verschillende aspecten van de vele uitdagingen van de digitale maatschappij.