De democratie is dood, leve de democratie!

We hebben een tumultueus jaar achter de rug: de brexit, Trump, de opmars van extreemrechts in Europa, … De oude demonen, die we al lang in de geschiedenisboeken begraven achtten, lijken de kop weer op te steken. De problemen die de crisis en de globalisering met zich meebrengen, doen mensen op zichzelf terugplooien en maken de weg vrij voor nationalisme, gevoed door een populisme dat we al een halve eeuw niet meer gezien hebben. Het Europese project, het humanistisch opvangbeleid, de trans-Atlantische solidariteit: de pijlers van onze westerse democratieën lijken te wankelen onder de woede van het kiezerskorps.

Deze woede is echter geenszins verrassend: de westerse wereld bevindt zich sinds 2007 in een acute crisis. In de hoogontwikkelde landen stagneert het bbp per inwoner al 10 jaar, in de eurozone bedraagt het werkloosheidscijfer meer dan 10%, en in Europa en de Verenigde Staten was de ongelijkheid volgens verscheidene indexen nog nooit zo groot. Het mag dan niet verbazen dat burgers, ontmoedigd door zovele valse beloften, tabula rasa maken met de fundamenten van de liberale democratieën door niet te gaan stemmen of hun steun te verlenen aan protestpartijen.

Toch is het niet allemaal kommer en kwel. Overal in Europa en de Verenigde Staten groeit het politieke engagement in andere positieve vormen: burgerbewegingen die migranten ondersteunen in Italië en Duitsland, lokale collectieven die het sociaal weefsel herstellen in zwaar geteisterde gebieden zoals de stad Detroit, spontane bewegingen zoals de Nuit Debout in Frankrijk of het Burgerplatform in België, … En zo kunnen we nog wel even doorgaan. We beleven op dit ogenblik veeleer een crisis van het geloof in de klassieke democratische werking gebaseerd op vertegenwoordiging: slechts 31% van de Europese burgers heeft vertrouwen in zijn parlement of regering, terwijl de belangstelling voor politiek net is toegenomen, zoals blijkt uit de Eurobarometer 2015.

Het probleem is dat we geen genoegen kunnen nemen met deze nieuwe politieke alternatieven: de som van al deze verenigingen kan nooit volstaan als vervanging van een regering die de nationale beleidsstrategieën moet definiëren en uitvoeren. En geen enkele regering kan efficiënt haar rol vervullen indien ze niet legitiem wordt geacht door haar burgers. Hoe dan kunnen we onze oude democratieën nieuw leven inblazen en tegelijk hun legitimiteit en slagkracht herstellen? We stellen vier maatregelen voor.

Allereerst moet de stemplicht een basisprincipe blijven. Er kan geen sprake zijn van een legitieme en efficiënte democratie wanneer de beslissingen door slechts een fractie van de bevolking worden genomen. Hoe kan Donald Trump beweren de legitieme vertegenwoordiger van de Amerikanen te zijn als slechts 48% van de Amerikanen zijn stem heeft uitgebracht? Hoe geloofwaardig is een brexit waarvoor 37% van de Britten koos, terwijl 28% zich onthield? Op 50 jaar tijd is de verkiezingsopkomst in Europa met 15% achteruitgegaan. Zelfs in België daalt het deelnamepercentage jaar na jaar, ondanks de stemplicht. Er moeten dan ook strengere sancties komen met systematische geldboetes voor wie zonder gerechtvaardigde reden nalaat om zijn stem uit te brengen, en een verplichte burgerschapsstage voor wie bij drie opeenvolgende verkiezingen thuis blijft.

De stemplicht moet echte gepaard gaan met een vereenvoudiging van de kiesmodaliteiten: mensen moeten van thuis uit of via hun smartphone kunnen stemmen. Dankzij de technologische vooruitgang – met bijvoorbeeld de ontwikkeling van de blockchain – is dit een haalbaar project dat in alle veiligheid kan worden gerealiseerd.

Ten tweede stellen we voor om de politieke klasse diepgaand te vernieuwen met een radicaal verbod op het cumuleren van mandaten en het aaneenrijgen van opeenvolgende ambtstermijnen. Met het jongste decreet dat het Waalse parlement in extremis goedkeurde en dat verbiedt om de functies van burgemeester en parlementslid nog te cumuleren, heeft Franstalig België een stap vooruit gezet. Deze maatregel moet worden geconsolideerd en uitgebreid tot alle Belgische parlementen. Wij stellen voor om in Frankrijk en België de volgende regel in te voeren: een verbod om eenzelfde mandaat gedurende meer dan 2 opeenvolgende termijnen uit te oefenen en een verbod om meer dan 4 mandaten van eender welke aard op te nemen. Deze beperking komt overeen met het uitoefenen van politieke mandaten gedurende maximaal 20 jaar en biedt de garantie dat elke politicus gedurende minstens de helft van zijn actieve leven andere functies moet uitoefenen in plaats van gewoon de kiesmandaten aaneen te rijgen.

Ten derde moeten we rechtstreeks inspelen op het verlangen naar actief burgerschap. Dat is overal zichtbaar behalve bij de verkiezingen. 2016 heeft ons duidelijk gewezen op de valkuilen van het referendum op het vlak van rechtstreekse democratie. We geloven echter wel in de kracht van de participatieve democratie zoals die in Finland, Canada, Denemarken of Ierland bestaat. Het nemen van beslissingen kan er worden toevertrouwd aan burgerassemblees die bijvoorbeeld door loting worden samengesteld. Het is geen duur systeem en experts als David Van Reybrouck hebben de praktische uitvoering ervan al uitvoerig beschreven.

En waarom zouden we tot slot niet massaal de nieuwe democratische communicatiekanalen benutten om de burger een stem te geven? De civic techs zijn een fantastische manier om de dialoog tussen burgers en politieke vertegenwoordigers te verbeteren met applicaties als Fluicity die naar de mening van de burger omtrent concrete beslissingen peilen en burgers de kans geven om hun stem te laten horen.

Afwisselend besturen en bestuurd worden: dat was volgens Aristoteles het basisprincipe van een democratisch systeem. We moeten durven te innoveren en ons verouderde vertegenwoordigingsmodel in vraag te stellen. Alleen zo houden we onze democratie springlevend en vinden we een remedie voor de politieke malaise waarmee we nog een tijdje dreigen te worstelen.