Waarom ook vrije mensen zich zorgen moeten maken over ons gevangenisbeleid

De Vrijdaggroep presenteert haar rapport ‘Onze gevangenissen, een gevaar voor elk van ons’ voor op dinsdag 27 november om 19 u in Scarabeus, Schaarbeek. Daarna kunnen deelnemers genieten van het pakkende theaterstuk ‘Geen licht zonder schaduw’ over schuld en straf.

De rol van de gevangenis is in de loop van de geschiedenis ingrijpend veranderd. In de oudheid had opsluiting slechts een voornamelijk preventief of utilitaristisch doel, bijvoorbeeld om mensen te dwingen hun schulden te betalen. Haar beschermende functie - door gevaarlijke individuen uit de samenleving te weren - en haar rehabiliterende rol verschenen pas veel later, in de XIXde eeuw. In die periode ontstond het structurele gebruik van vrijheidsstraffen en begonnen ook de principiële debatten over het doel van die straffen.

Vrij snel kwamen twee grote stromingen tegenover elkaar te staan. Voor de eerste is de gevangenis een instrument om te straffen en de samenleving te beschermen, door als gevaarlijk beschouwde personen af te zonderen en hen hun schuld aan de maatschappij te doen aflossen. De tweede is positivistisch en ziet de gevangenis als een plaats van rehabilitatie of heropvoeding, die het individu de kans geeft om zich na het uitzitten van zijn straf te re-integreren.

Deze tegenstellingen hebben elkaar tot op heden nooit in een gedeelde visie gevonden. Wel delen ze hetzelfde doel: de maatschappij en haar leden beschermen door misdadigers ofwel uit te sluiten, ofwel weer op het rechte pad te brengen.

In het België van de XXIste eeuw is dit essentiële doel echter niet bereikt.

Zoals blijkt uit het rapport dat de Vrijdaggroep volgende week zal publiceren, faalt het gevangenissysteem in veel opzichten in zijn beschermende rol. Vergeleken met andere Europese landen kiest België voor een relatief op veiligheid gerichte benadering. Ons detentiecijfer in verhouding met de bevolking ligt 10 tot 30 procent hoger dan in onze buurlanden en is zelfs het dubbele van het Nederlandse. De recidive in ons land is kollosaal (bijna 60 procent!), wanneer men de moeite doet om het te meten. De detentieomstandigheden en de overbevolking in onze gevangenissen werken de verspreiding en zelfs de terugkeer van allerlei ziekten in de hand – sommige zijn besmettelijk, ook voor de buitenwereld wanneer de gevangenen vrijkomen. Tot slot is aangetoond dat gedetineerden bijzonder gevoelig zijn voor radicale, opruiende taal, vooral in het begin van hun straf. De gevangenis bevordert dus de radicalisering, met de gevolgen die men kent.

Deze trieste diagnose wordt nog verergerd door de hoge kostprijs van het systeem. Ons gevangenisbeleid slorpt jaarlijks bijna een miljard euro op, alle budgetten samengenomen. België besteedt per hoofd van de bevolking een derde meer aan zijn gevangenissysteem dan Frankrijk of Duitsland.

Wat men ook over de rol van de gevangenis mag denken, het is duidelijk dat ze haar doel niet bereikt. Toch is dit geen verloren zaak. Er bestaan veel mogelijkheden om de situatie te verbeteren en het recidivecijfer te verlagen, van het Nederlandse re-integratietraject tot een betere interfederale samenwerking en het gebruik van innoverende financieringsmiddelen, zoals de social impacts bonds, om nieuwe benaderingen te testen. In het rapport dat binnenkort verschijnt, gaan wij daar dieper op in. Niet alle oplossingen zullen populair zijn en sommige kunnen waarschijnlijk gemakkelijker worden uitgevoerd dan andere. Maar de schrijnende situatie van ons gevangeniswezen rechtvaardigt dat eens stevig aan de boom wordt geschud. Het huidige systeem kan niemand tevredenstellen: de gevangenis kan de maatschappij niet beschermen, produceert op grote schaal recidivisten, moedigt radicalisering aan en draagt bij tot de verspreiding van besmettelijke ziekten. Ze kan bovendien haar re-integratierol niet waarmaken.

De bekende Ierse theaterschrijver George Bernard Shaw zei, niet zonder ironie: "De meest bezorgde persoon in de gevangenis is haar directeur". Het is hoogtijd dat wij ons allemaal zorgen maken.

Eveneens verschenen op knack.be op 23 november 2018.