De terugkeer van de doodstraf in België? 5 lessen uit het Saipov proces

In New York nadert het proces tegen de terrorist Saipov zijn ontknoping. De komende weken zal de jury moeten beslissen of de reeds schuldig bevonden terrorist veroordeeld wordt tot de doodstraf dan wel tot levenslang zonder ooit vrij te kunnen komen.

De kans dat de heer Saipov effectief veroordeeld zal worden tot de doodstraf kondigt zich daarbij steeds nadrukkelijker aan. Zijn volledig gebrek aan schuldinzicht, de samenstelling van de jury die nagenoeg volledig bestaat uit blanke mannen van middelbare leeftijd waarbij sommigen nadrukkelijk een mondkapje dragen met daarop de Amerikaanse vlag: het zijn allemaal sterke tekenen aan de wand.

Het uitspreken van de doodstraf zou in het democratische New York een enorme schokgolf veroorzaken. Het is namelijk sinds mensengeheugenis geleden dat nog tot dergelijke straf werd besloten en niemand had ooit voor mogelijk gehouden dat dit in de toekomst nog zou gebeuren.

Deze ommeslag is ook vanuit Belgisch perspectief belangrijk. Ook in ons land gaan we ervanuit dat dergelijke gruwelijke straf al lang achter ons ligt. Maar is dat wel zo? Uit een onderzoek uit 2016 van de UGent, VUB en de KU Leuven, blijkt namelijk dat er een aanzienlijk draagvlak bestaat in ons land voor het herinvoeren van de doodstraf. Daar waar in 2008 reeds 34 procent van de jongeren tussen 14 en 25 jaar akkoord gingen met de herinvoering ervan, steeg dat cijfer in 2013 tot maar liefst 41,5 procent. Ook politieke partijen zoals Vlaams Belang of de recent nog afgetreden parlementariër Van Langenhove pleiten de afgelopen jaren openlijk voor de terugkeer van de doodstraf.

Het effectief zetten van een dergelijke stap zou dramatisch zijn. Niet alleen omdat het gaat om een uitermate barbaarse straf waarvan Cesare Beccaria in de 18^de eeuw reeds schreef, in zijn traktaat over delicten en straffen, dat het een volkomen zinloze straf is maar vooral ook omdat de Amerikaanse praktijk helder aantoont dat de doodstraf op tal van vlakken volkomen onwenselijk is. Hieronder vijf van de belangrijkste lessen.

1. De doodstraf heeft geen afschrikkend effect

Het gebruik van de doodstraf wordt vaak gerechtvaardigd omdat het zogenaamd een sterk ontradend effect zou hebben op gewelddadige misdadigers. Dit blijkt echter niet uit Amerikaans onderzoek: het gemiddelde aantal moorden in staten die de doodstraf toepassen bedraagt 5,71 per 100.000 inwoners terwijl dit in staten die deze straf niet meer opleggen met 4,02 per 100.000 inwoners een pak lager ligt.

2. De doodstraf zorgt, integendeel, voor secundaire victimisatie

Verder leert de Amerikaanse praktijk ons dat het uitvoeren van de doodstraf vaak zorgt voor een bijkomende secundaire victimisatie. Het nastreven van de “oog om oog, tand om tand”-mentaliteit verzacht op geen enkele wijze het verdriet en de pijn die de slachtoffers ondervinden. Meer nog, vaak kampen slachtoffers achteraf zelf met een schuldgevoel dat zij ergens ook een moord op hun geweten hebben.

Daarnaast heeft het moeten uitvoeren van de doodstraf ook een grote impact op de gevangenisbeambten en dokters die ervoor verantwoordelijk zijn. Zo kaartte Allen Ault, de voormalige “executioner” van de staat Georgia, in 2022 nog aan dat hij en vele van zijn collega’s door hun job te kampen krijgen met ernstige posttraumatische stress. Zeker ook omdat doodstraffen, zelfs met een dodelijke injectie, vaak gepaard gaan met een gruwelijke en langdurige doodstrijd.

3. De doodstraf gaat gepaard met ellenlange procedures

In 2019 bedroeg de gemiddelde tijd in de Verenigde Staten tussen de veroordeling tot de doodstraf en de effectieve executie maar liefst 22 jaar. Deze lange duurtijd wordt verklaard door de langdurige juridische beroepsprocedures door terdoodveroordeelden en de betwistingen van de manier waarop staten en de federale overheid executies uitvoeren. Volgens het State Department of Corrections and Rehabilitation zijn er in Californië sinds 1978 meer terdoodveroordeelden gestorven door natuurlijke oorzaken of zelfmoord dan door executies zelf. Door deze lange duurtijd blijven slachtoffers hun trauma vaak al die jaren meeslepen en krijgen zij nooit de kans om het dossier achter zich te laten om zo hun verwerkingsproces te kunnen inzetten.

4. De doodstraf is onherroepelijk

Justitie maakt fouten. In 2022 werden in de Verenigde Staten een recordaantal van 281 veroordelingen van ten onrechte veroordeelde personen ongedaan gemaakt waarbij het tweemaal ging om de doodstraf. Door het onherroepelijke karakter van de doodstraf kunnen dergelijke fouten niet meer worden rechtgezet. In ons land kleeft nog een groot taboe aan dergelijke gerechtelijke dwalingen maar ook hier komen deze voor, zoals Douglas De Coninck, aankaartte in zijn boek '14 jaar onschuldig in een Belgische gevangenis'.

5. België zou haar internationale verplichtingen schenden

Ten slotte zou het opnieuw invoeren van de doodstraf, België internationaal en Europeesrechtelijk volledig buitenspel plaatsen. Ons land zit namelijk verankerd aan tal van verdragen die de doodstraf effectief en absoluut uitsluiten. België ratificeerde, bijvoorbeeld, het tweede Optioneel Protocol bij het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke rechten en het dertiende Protocol bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens dat voorziet in de afschaffing van de doodstraf in alle omstandigheden. Indien België plots toch de doodstraf weer zou invoeren zou het loodrecht ingaan tegen de koers die de Raad van Europa al jarenlang standvastig vaart en zich politiek gezien volledig isoleren.

Het invoeren van de doodstraf in België zal sowieso niet voor morgen zijn. Maar het New Yorkse proces tegen Saipov toont aan dat een plotse ommekeer van het beleid snel om de hoek kan loeren. De Amerikaanse praktijk leert ons dat zoiets absoluut niet wenselijk zou zijn. Ann-Laure Decadt, het dodelijke Belgische slachtoffer dat door Saipov werd gemaakt, schreef er toevallig in het middelbaar een eindwerk over. De titel ervan vat het met een mooie boutade samen: dood de doodstraf, de straf niet?