Utopie

Laten we realistisch zijn en weer gaan dromen

Er is vandaag de dag weinig reden voor optimisme. Op televisie, in de kranten, op onze smartphones, … het is niet eenvoudig om te ontkomen aan het alom aanwezige klimaat van angst over de toestand van onze samenleving.

Er zijn nochtans mensen die het anders zien. “Het gaat veel beter met de wereld dan u vermoedt”, verkondigden Jacques Lecomte en Steven Pinker op de voorpagina van het jongste nummer van Courrier International. Het geweld neemt wereldwijd af, de kindersterfte daalt, de extreme armoede wordt teruggedrongen, de levensverwachting stijgt en er gaan meer meisjes naar school. Waar komt dan de huidige neiging vandaan om alles wat fout loopt te benadrukken?

Toegegeven, de economische conjunctuur biedt weinig opbeurende vooruitzichten. Gisteren kon de illusie van eeuwige winst ons misschien nog doen dromen, maar de vette jaren zijn nu echt definitief voorbij. Onze levensstijl is niet langer houdbaar. Bij gebrek aan alternatief blijven we echter op dezelfde manier doorgaan, blind voor de uitputting van de natuurlijke grondstoffen waarop ons systeem steunt en bang dat we door de groeiende gelijkheid onze privileges zullen moeten delen. Ondertussen smoren we het gevoel van zinloosheid in consumptie en instant plezier. Het gebrek aan aantrekkelijke toekomstperspectieven doet sommigen zelfs hun heil zoeken bij de verkondigers van populistische of extremistische ideeën.

Uiteraard staan we voor een grote uitdaging. En uiteraard is deze uitdaging waarschijnlijk groter en verontrustender dan alle eerdere uitdagingen: nog nooit dacht de Mens zoveel controle over de planeet te kunnen uitoefenen; nog nooit verspreidde (des)informatie zich zo snel.

Alarm slaan volstaat echter niet. Zonder concrete voorstellen of ideeën voor verbetering wordt de kritiek al snel overstemd. De klimaatverandering is hier een mooi voorbeeld van. Enkele jaren geleden werd aan de alarmbel getrokken en wisten angstaanjagende prognoses de goegemeente te mobiliseren. Daarna begonnen de apocalyptische grafieken te vervelen. Te ontmoedigen ook. Het gebrek aan een discours dat mensen echt aanspreekt, is niet alleen een probleem van de ‘groenen’. Europa verkettert weliswaar de brexit, maar welke toekomstvisie biedt het aan zijn lidstaten? Politici en media haasten zich om Trump en zijn kiezers neer te sabelen, maar wie komt met een voldoende krachtig en aanlokkelijk alternatief voor de belofte om het leven van deze mensen ‘great again’ te maken?

Zelfs in films en televisieseries zijn dystopieën, waarin de uitwassen van onze huidige samenleving worden uitvergroot, bijzonder populair. Gaat onze planeet niet ten onder aan terrorisme of de toestroom van vluchtelingen, dan implodeert hij wel door de gestegen temperatuur nadat het menselijk ras uitgeroeid is door robots. Meer weten? Bekijk dan de volgende aflevering…

De diagnose is duidelijk: onze samenleving lijdt aan een acuut tekort aan utopieën. Het woord op zich – ooit synoniem voor avonturen – wekt al angst op: “Een naïef, irrealistisch of zelfs gevaarlijk idee. Denk aan de recente uitwassen van concrete utopieën zoals het communisme …” Nochtans is een utopie niet bedoeld als politiek programma, noch als gebruiksaanwijzing. Ze onderzoekt gewoon mogelijkheden. Bovendien stimuleert ze essentiële eigenschappen van de mens: zijn vermogen om te dromen en te hopen. Mik op de maan want als je die mist, kom je tussen de sterren terecht, zou Oscar Wilde zeggen.

Het goede nieuws is dat we niet op de volgende Martin Luther King hoeven te wachten. Voor wie ze wil zien, liggen er zowat overal utopieën te rijpen waarin waarden als solidariteit en respect voor elk levend wezen centraal staan. Het voorstel om een universeel inkomen in te voeren, dat tot voor enkele jaren als een aberrant idee werd afgedaan, wordt tegenwoordig op het Wereld Economisch Forum in Davos besproken. Na eeuwen van onderwerping kunnen de meeste vrouwen in het merendeel van de westerse landen eindelijk over hun eigen leven beslissen en over dezelfde rechten beschikken. In Brazilië worden onafgebroken hele bossen aangeplant ter vervanging van de wouden die we vernielen. Er worden nieuwe welvaartsindicatoren gehanteerd die rekening houden met factoren als ‘ecologie’ en ‘geluk’. Modellen voor participatief bestuur vinden ingang in ondernemingen en instellingen, zodat medewerkers de mogelijkheid krijgen om hun potentieel te benutten. Landbouw en industrie tonen weer meer respect voor de natuur en levende wezens. Tot slot nemen burgers in Europa, terwijl hun bestuurders met elkaar ruziën, het werk van de staat over en zorgen voor de opvang en huisvesting van oorlogsvluchtelingen.

Dankzij het internet is het vandaag de dag veel eenvoudiger om deze ontluikende utopieën te verzamelen en te laten groeien. Misschien zijn leiders, media en kunstenaars wel bereid om naar deze aspiraties te luisteren. Misschien slagen we er wel in om de hoop weer te laten opflakkeren vóór we helemaal met de rug tegen de muur staan. Of misschien moeten we echt een nieuwe crisis doormaken vóór er opnieuw hoop kan zijn.

Diep in ieder van ons zit een immens potentieel en een verlangen om in vrijheid samen te leven, als het ware een bron van liefde en creativiteit om de barrières te slopen die in de loop der eeuwen tussen de mensen ontstaan zijn en die ons van de natuur scheiden. Alleen wanneer we in onze dromen blijven geloven en bereid zijn om met vallen en opstaan door te gaan, kunnen we als individuen en als samenleving vooruitgang blijven realiseren.

Voor meer informatie :

Eveneens verschenen op knack.be op 24 augustus 2018.

Geschreven door