Hoeveel politieke schandalen hebben we nog nodig vooraleer we beseffen dat enkel grondige systeemhervormingen ons vooruit zullen helpen?

In De grondwet van Athene, dat belangrijke werk uit de vierde eeuw voor onze tijdrekening, beschrijft Aristoteles het politieke systeem van het oude Griekenland. Hij gaat uitvoerig in op de mechanismen die ambtsmisdrijven moesten bestrijden. Zo werden de besluitvormers regelmatig gecontroleerd door middel van de epicheirotonia (stemming over het goed bestuur van de mandatarissen), de logistai (audit van de rekeningen) of gewoon de graphe doron (aanklacht).

Dat voorbeeld uit de oudheid herinnert ons eraan dat problemen met corruptie of malversaties van het bestuur inherent zijn aan de organisatie van de maatschappij. Het fenomeen is dus geen Waalse en evenmin een hedendaagse kwaal, zoals het politieke tumult van het moment ons kan doen denken. We moeten de morele zwakte van de menselijke aard onder ogen zien, maar de geschiedenis leert ons ook iets over de te nemen maatregelen om de klippen van het machtsmisbruik te omzeilen.

Dan valt het op dat zowel in de Griekse als de Romeinse oudheid corruptie een vast gegeven was, hoe zwaar ze ook werd bestraft – vaak zelfs met de dood. Van Aeschines tot Demosthenes en natuurlijk Pericles, de verhalen over politieke schandalen lijken bijna even vaak voor te komen als de intriges van de goden op de Olympus. Met andere woorden, de angst voor de schandpaal is geen effectief instrument om (machtige) mensen op het rechte pad te houden.

Toch merken we dat onze maatschappijen, in weerwil van die eeuwenoude vaststelling, de kastijdende zweep als een effectieve oplossing blijven beschouwen. De ijver waarmee sommigen het ontslag van minister Paul Furlan hebben geëist, is daar tot op heden het laatste voorbeeld van. In België en ook elders is de roep om ontslag een soort reflex van Pavlov in elk politiek schandaal. Armand De Decker, Steven Vanackere, Joëlle Milquet, de lijst is te lang om ze allemaal op te sommen. Maar tenzij we geloven dat al onze politici te dom zijn om de gevaren van wangedrag te beseffen, moeten we erkennen dat het risico van de valbijl niet volstaat om bokkensprongen te voorkomen.

Vanuit die wetenschap zijn er drie mogelijke benaderingen. De eerste kunnen we traditionalistisch of fatalistisch noemen. Ze bestaat erin dat we het systeem houden zoals het is, stilzwijgend aanvaarden dat deze crisissen onvermijdelijk zijn, en ze elke keer oplossen met een stoelendans. De tweede benadering ligt de populistische, revolutionaire of reactionaire bewegingen na aan het hart. Zij gaat ervan uit dat dit gedrag typisch is voor een corrupte elite die haar eigen systeem in elkaar heeft geknutseld om zichzelf te bevoordelen. De oplossing: de elites en hun systeem onthoofden en vervangen door een ander, strenger, oprechter systeem. De derde benadering zouden we radicaal, hervormend of progressief kunnen noemen. Ze vereist onvermijdelijk dat we begrijpen dat de mens niet intrinsiek goed of slecht is, niet moreel en niet immoreel, maar dat de organisaties, systemen en instellingen hem tot ofwel vooruitgang, ofwel verval aanzetten. Deze benadering wil dus het bestaande systeem fundamenteel aanpassen.

In elke periode weegt een van deze visies zwaarder door dan de andere. Meestal domineert het fatalisme, tot het door een wending van de geschiedenis door een van de twee andere wordt verdrongen. Het interessante van onze tijd is waarschijnlijk dat wij ons in de laatste fase van een cyclus bevinden. Je hoeft geen scherpzinnige politieke analist te zijn om te zien dat het populisme de wind in de zeilen heeft. Voor wie die evolutie wil tegengaan, is het behoud van de status quo weinig realistisch: de slinger is in beweging gekomen.

We moeten daarom radicale voorstellen op tafel leggen. Furlan heeft ontslag genomen en Moreau heeft een keuze moeten maken, maar iedereen weet dat het echte probleem daarmee niet opgelost zal zijn. De Vrijdaggroep heeft een charter opgesteld voor meer deontologie in de politiek, met 12 concrete hervormingsvoorstellen. De cumul en het aantal mandaten in de tijd beperken, zoals ook Emmanuel Macron in zijn boek 'Révolution' voorstelt, de politieke kabinetten tot transparantie dwingen via een register zoals op Europees niveau, de omvang en het aantal van de ontelbare bestuursraden verkleinen, enzovoort, dat alles zal eindeloos veel nuttiger zijn dan individuele verantwoordelijken met de vinger wijzen (hoewel dat natuurlijk ook nodig is). Want over een maand of over een jaar zal weer een andere affaire opduiken. En er zal een moment komen – misschien zijn we al zo ver – dat een ontslag of een uitstoting een verhit publiek niet langer zal tevredenstellen.