Zonder begeesterend project zal de huidige crisis van de politiek weer een maat voor niets zijn

Waarom vinden sommige veranderingen plaats en andere niet? Waarom kon de politiehervorming 20 jaar geleden in minder dan 4 maanden worden afgerond, terwijl de nodige hervormingen van onze vennootschapsbelasting al decennialang aanslepen? De belangen en belanghebbenden mogen in deze dossiers wel verschillen, het belang van hervormingen is vergelijkbaar.

Hetzelfde geldt voor de steden. Waarom hebben sommige steden zoals New York en Rotterdam ongelooflijke veranderingen in gang gezet, terwijl andere zoals Brussel lijken weg te kwijnen in immobilisme? Alle complexe menselijke systemen zijn moeilijk te veranderen, of het nu om ondernemingen, steden of landen, maar waarom lukt het bij sommigen wel, en bij anderen niet?

Uiteraard heeft het talent van een vrouw, man of team er mee te maken, zoals het politieke genie van de regering-Dehaene voor de politiehervorming, of het vooruitziende leiderschap van Giuliani in New York. Toch onderschat men nog te vaak de context die verandering mogelijk maakt.

Opdat het een belangrijke ontwikkeling zou doormaken, moet een systeem een elektroshock ondergaan, en hoe complexer het systeem is, hoe sterker die schok moet zijn. Het systeem moet met een ernstige crisis te maken krijgen, die ervoor zorgt dat het zijn grenzen bereikt en de publieke opinie in een collectief trauma dompelt. De zaak-Dutroux voor de politiehervorming. 11 september voor New York.

Maar een seismische schok alleen is niet genoeg. De aanslagen van 22 maart 2016, bijvoorbeeld, hebben (nog) niet geleid tot een verregaande politieke hervorming in Brussel. Opdat er zich een reële verandering zou voordoen, moet de aardbeving onmiddellijk gevolgd worden door een sprankeltje hoop, waardoor de burgers in de verandering kunnen en durven geloven. Een nieuw verhaal, dat het gevoel geeft dat het onmogelijke mogelijk wordt. Het vermogen van de beleidsmakers om crisismomenten te gebruiken om een betere morgen dan vandaag te verkopen is dus cruciaal om de verandering vorm te geven. Het positivisme van Dehaene (CD&V), het voluntarisme van Verhofstadt (Open Vld) of het possibilisme van Calvo (Groen) zijn meer dan een mooie strik om hervormingen te verkopen – het zijn noodzakelijke vertrekpunten voor verandering.

Genk is een goed voorbeeld van een stad die voldoet aan deze twee voorwaarden. Eerst een elektroshock: de definitieve sluiting van Ford Genk in december 2014, een sociaal drama zonder voorgaande waardoor 4000 mensen job zouden komen te staan. Daarna een sprankeltje hoop: het Strategisch Actieplan voor Limburg in het Kwadraat (SALK) dat in 2013 gelanceerd wordt om op de sluiting van Ford te anticiperen en de regio te helpen bij de omschakeling naar nieuwe sectoren. Het resultaat: een daling van 22% van het aantal werklozen tussen januari 2015, net na de sluiting, en maart 2017 – meer dan twee keer zo veel als dat in Vlaanderen het geval was tijdens diezelfde periode. De stad herstelt zich en haar burgers dragen een gezamenlijk project en identiteit uit. Dezelfde dynamiek zien we nu ook in Charleroi met het CATCH-reconversieplan dat de recente sluiting van Caterpillar moet helpen opvangen.

Welke lessen kunnen we hieruit trekken voor de crisis die de (vooralsnog hoofdzakelijk Franstalige) politiek in rep en roer zet? Jammer genoeg is er weinig reden tot optimisme.

Dat we kunnen spreken van een seismische schok, van een zelden geziene kracht overigens, is evident. Van Samusocial tot Publifin: de politieke crisis is overal. Geen enkel gewest ontsnapt de dans. Geen enkele partij wordt gespaard. En toch laat de visie van een betoverende toekomst, die een echte verandering in gang zou kunnen zetten, nog altijd op zich wachten. Misschien omdat er nog maar weinig spelers zijn wiens geloofwaardigheid niet geschaad werd en die zuiver genoeg zijn om dit werk aan te vatten? Ze is nochtans nodig. Anders gaat de crisis voorbij en hervalt het systeem snel weer in zijn (slechte) gewoonten. Dan zal de elektroshock enkel een gemiste kans op ingrijpende verandering geweest zijn. De crisis zal extremisten in de kaart spelen, die op hun beurt verkeerde antwoorden zullen geven op de echte actuele problemen. Niet om het systeem te veranderen, maar om het te vernietigen ...